Um rannsóknarnefnd

1. Hvað er rannsóknarnefnd Alþingis sem rannsaka á Íbúðalánasjóð?

Rannsóknarnefndin er nefnd sem komið var á fót með þingsályktun Alþingis 17. desember 2010. Í henni eiga sæti Sigurður Hallur Stefánsson, fyrrverandi héraðsdómari, formaður nefndarinnar, Kirstín Flygenring hagfræðingur og Jón Þorvaldur Heiðarsson, lektor við viðskiptafræðideild Háskólans á Akureyri. Nefndin er skipuð samkvæmt lögum nr. 68/2011 um rannsóknarnefndir. Gengið var frá skipun nefndarinnar 6. september 2011.
 

2. Hvert er markmið rannsóknarinnar?

Meginhlutverk nefndarinnar er að rannsaka starfsemi Íbúðalánasjóðs frá því í aðdraganda breytinga á fjármögnun og lánareglum hans sem hrundið var í framkvæmd á árinu 2004 og til ársloka 2010. Enn fremur að meta áhrifin af þeim breytingum, stefnu sjóðsins og einstökum ákvörðunum á þessum tíma á fjárhag sjóðsins og fasteignamarkaðinn í heild sinni. Þá er nefndinni ætlað að meta áhrif starfsemi Íbúðalánasjóðs á stjórn efnahagsmála og loks að leggja mat á hversu vel sjóðnum hafi tekist að sinna lögbundnu hlutverki sínu á tímabilinu.

Í þingsályktuninni er nánar afmarkað að hverju rannsókn nefndarinnar skal lúta:

1. Breytingarnar á sjóðnum 2004, m.a. undirbúningur þeirra og áhrif á fasteignamarkað og efnahagsmál.
   
2. Framganga banka á lánamarkaði til fasteignakaupa og viðbrögð Íbúðalánasjóðs við aukinni samkeppni banka um íbúðalán, m.a. vegna 100% lána bankanna og uppgreiðslna á lánum sjóðsins, t.d. hækkað lánshlutfall úr 80% í 90% og hækkuð hámarkslán.
   
3. Hvernig sjóðurinn sinnti verkefnum sínum, sérstaklega samkvæmt 9. tölul. 9. gr. laga nr. 44/1998 um húsnæðismál.
   
4. Viðbrögð sjóðsins við vaxandi þenslu á fasteignamarkaði.
   
5. Skuldabréfaskipti, úr húsbréfum í húsnæðisbréf, með því að binda uppgreiðslumöguleika sjóðsins.
   
6. Samskipti Íbúðalánasjóðs við Seðlabanka Íslands vegna lausafjár sjóðsins.
   
7. Kaup Íbúðalánasjóðs á greiðsluflæði lána frá bönkum og sparisjóðum með mun hærri hámarkslánsfjárhæð en reglugerð félagsmálaráðherra gerði ráð fyrir.
   
8. Tryggingar fyrir lánum sjóðsins þar sem lán til banka og sparisjóða voru ekki með veði.
   
9. Lánveitingar til byggingaverktaka, jafnvel án bankaábyrgða á ákveðnu tímabili.
   
10. Reglugerð félagsmálaráðherra nr. 896/2005 og hvernig hún samræmdist kröfum um áhættustýringu.
    
11. Viðskipti Íbúðalánasjóðs við verðbréfasjóði með verulegu tapi.
    
12. Helstu ástæður fyrir taprekstri sjóðsins frá 2008 og fyrirsjáanlegar afskriftir sjóðsins af ráðstöfunum sem taldar eru hér að framan.
    
13. Eftirlit Alþingis, ráðuneytis og stofnana á borð við Fjármálaeftirlitið og Seðlabanka Íslands með starfsemi sjóðsins. Var það fullnægjandi?
    
14. Annað sem rannsóknarnefnd kann að komast að við rannsókn sína og telur ástæðu til að upplýsa Alþingi um.
    
    

3. Til hvaða tímabils tekur rannsóknin?

Nefndinni er ætlað að rannsaka starfsemi sjóðsins frá því í aðdraganda breytinga á fjármögnun og lánareglum hans sem hrundið var í framkvæmd á árinu 2004 og til ársloka 2010. Þess ber þó að geta að allt sem hafði áhrif á stöðu sjóðsins er til rannsóknar og getur hún því tekið til lengra tímabils.

4. Hvaða rannsóknarheimildir hefur nefndin?

Í 7. og 8. gr. laga nr. 68/2011 um rannsóknarnefndir er mælt fyrir um rannsóknarheimildir nefndarinnar. Þar kemur fram að sérhverjum, jafnt einstaklingum, stofnunum sem lögaðilum, er skylt að verða við kröfu rannsóknarnefndarinnar um að láta í té upplýsingar, gögn og skýringar sem hún fer fram á. Með gögnum er meðal annars átt við skýrslur, skrár, minnisblöð, bókanir, samninga, álit sérfræðinga og önnur gögn sem nefndin óskar eftir í þágu rannsóknarinnar.

Þagnarskylda stendur ekki í vegi fyrir rannsókn nefndarinnar því almennt er skylt að verða við kröfu hennar um að veita upplýsingar þó að þær séu háðar þagnarskyldu, t.d. samkvæmt reglum um starfsemi fjármálafyrirtækja, sérstökum reglum um utanríkismál, öryggi ríkisins eða fundargerðir ríkisstjórnar og ráðherrafunda og fundargerðir nefnda Alþingis. Sama gildir um upplýsingar sem óheimilt er að lögum að veita fyrir dómi nema með samþykki ráðherra, forstöðumanns eða annars yfirmanns hlutaðeigandi, jafnt hjá hinu opinbera sem einkafyrirtæki. Frá þessu gildir sú undantekning að lögmaður, endurskoðandi eða annar aðstoðarmaður verður þó ekki krafinn upplýsinga sem honum hefur verið trúað fyrir út af rannsókn nefndarinnar nema með leyfi þess sem í hlut á.

Verði ágreiningur um upplýsingaskyldu getur rannsóknarnefndin leitað um hann úrskurðar héraðsdóms á grundvelli XV. kafla laga nr. 88/2008 um meðferð sakamála. Lögregla skal veita nefndinni liðsinni við að framfylgja slíkum dómsúrskurði.

Rannsóknarnefndin getur við rannsókn máls gert athuganir á starfsstöð opinberrar stofnunar, fyrirtækis, samtaka, fyrirtækja eða í öðru húsnæði og lagt hald á gögn þegar nefndin telur það nauðsynlegt í þágu rannsóknarinnar.

Rannsóknarnefndinni er heimilt að kalla einstaklinga til fundar við sig til að afla munnlegra upplýsinga í þágu rannsóknarinnar og er viðkomandi þá skylt að mæta. Heimilt er að taka það sem fer fram á slíkum fundum upp á hljóð- eða myndband. Þá getur nefndin óskað þess að héraðsdómari kveðji mann fyrir dóm til að bera vitni um atvik sem máli skipta að mati nefndarinnar. Um kvaðningu og skýrslugjöf og aðra framkvæmd skal fara eftir ákvæðum laga um meðferð sakamála, eftir því sem við á.

Ef maður lætur af ásetningi rannsóknarnefnd í té rangar eða villandi upplýsingar samkvæmt lögum um rannsóknarnefndir er slíkt refsivert samkvæmt 145. og 146. gr. almennra hegningarlaga. Um slík mál fer samkvæmt lögum um meðferð sakamála.

Einstaklingi verður þó ekki gerð refsing ef hann skorast undan því að svara spurningu ef ætla má að í svari hans geti falist játning eða bending um að hann hafi framið refsiverðan verknað eða atriði sem valdi honum siðferðislegum hnekki eða tilfinnanlegu fjárhagstjóni. Sama á við ef ætla má að svar hefði sömu afleiðingar fyrir einhvern þann sem tengist viðkomandi með þeim hætti sem segir í 1. og 2. mgr. 117. gr. laga nr. 88/2008, um meðferð sakamála.

5. Er hægt að koma ábendingum til nefndarinnar?

Á heimasíðu rannsóknarnefndarinnar er almenningi gefinn kostur á því að koma á framfæri upplýsingum við nefndina sem varðað geta rannsókn hennar. Ekki er við því að búast að allar nauðsynlegar upplýsingar fyrir rannsóknina sé að finna í skriflegum gögnum. Því er brýnt að þeir sem búa yfir vitneskju sem þýðingu hefur fyrir rannsóknina komi henni á framfæri við nefndina.

Í 9. gr. laga nr. 68/2011 er svo um hnútana búið að það á ekki að koma niður á neinum að veita nefndinni liðsinni með því að koma ábendingum og upplýsingum til hennar. Samkvæmt ákvæðinu er óheimilt að rýra réttindi, segja upp samningi, slíta honum eða láta mann gjalda þess á annan hátt ef hann hefur látið nefndinni í té upplýsingar sem þýðingu hafa fyrir rannsóknina.

6. Er hægt að veita upplýsingar gegn því að sæta ekki ákæru?

Ef einstaklingur hefur frumkvæði að því að bjóða eða láta nefndinni í té upplýsingar eða gögn sem tengjast opinberri stofnun, fyrirtæki, móður- eða dótturfyrirtæki þess eða fyrirtækjum sem það er í viðskiptum við eða stjórnendum þeirra og óskar eftir því að hann sæti ekki ákæru þótt upplýsingarnar eða gögnin leiði líkur að refsiverðu broti hans sjálfs, er nefndinni heimilt að óska eftir því við ríkissaksóknara að hann ákveði að hlutaðeigandi sæti ekki ákæru. Ef um opinberan starfsmann er að ræða getur nefndin, af sama tilefni, óskað eftir því við hlutaðeigandi forstöðumann eða ráðuneyti að hlutaðeigandi verði ekki látinn sæta viðurlögum vegna brota á starfsskyldum.

Skilyrði slíkrar ákvörðunar eru að upplýsingar eða gögn tengist refsiverðu broti eða broti á opinberum starfsskyldum og talið sé líklegt að þessar upplýsingar eða gögn geti haft verulega þýðingu fyrir rannsókn nefndarinnar eða séu mikilvæg viðbót við fyrirliggjandi sönnunargögn. Ef upplýsingar eða gögn tengjast refsiverðu broti þá er það jafnframt skilyrði fyrir beitingu þessarar heimildar að rökstuddur grunur sé uppi um það að mati ríkissaksóknara að upplýsingar eða gögn tengist alvarlegu broti, fyrirséð sé að sök þess sem lætur slíkt í té sé mun minni en sök þess eða þeirra sem gögnin eða upplýsingarnar beinast gegn og ástæða sé til að ætla að án þeirra muni reynast torvelt að færa fram fullnægjandi sönnur fyrir broti.
 

7. Hvernig gerir rannsóknarnefndin grein fyrir niðurstöðum sínum?

Rannsóknarnefndin skilar forseta Alþingis skriflegri skýrslu með rökstuddum niðurstöðum rannsóknar sinnar. Rannsóknarnefndin getur ákveðið að skila til Alþingis sérstökum skýrslum um einstaka hluta rannsóknarinnar eða áfangaskýrslum og skal haga meðferð þeirra á sama hátt og lokaskýrslu. Stefnt skal að því að endanlegri skýrslu um rannsókn nefndarinnar verði skilað til Alþingis innan sex mánaða frá því að hún hefur störf. Gengið var frá skipun nefndarinnar 6. september 2011.

Þegar skýrsla rannsóknarnefndar hefur borist sendir forseti Alþingis hana þegar í stað til stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar sem tekur ákvörðun um hvort hún skuli strax tekin til efnislegrar meðferðar í nefndinni eða að lokinni umræðu í þinginu. Að lokinni umfjöllun um skýrsluna gefur stjórnskipunar- og eftirlitsnefndin þinginu álit sitt um hana og leggur fram tillögur um úrvinnslu og meðferð niðurstaðna hennar.

8. Getur rannsóknarnefndin klárað verkefni sitt á þeim tíma sem henni er ætlaður?

Samkvæmt þingsályktuninni skal stefnt að því að endanlegri skýrslu um rannsókn nefndarinnar verði skilað til Alþingis innan sex mánaða frá skipun nefndarinnar.

9. Hefur rannsóknarnefnd Alþingis á Íbúðalánasjóði með höndum rannsókn sakamála?

Eins og áður segir er það meginhlutverk rannsóknarnefndarinnar að rannsaka starfsemi sjóðsins frá því í aðdraganda breytinganna á fjármögnun og lánareglum hans sem hrundið var í framkvæmd á árinu 2004 og til ársloka 2010. Það er ekki hlutverk nefndarinnar að annast sakamálarannsókn á ætlaðri refsiverðri háttsemi heldur fellur það undir ríkisaksóknara samkvæmt lögum um meðferð sakamála. Í 5. mgr. 10. gr. laga um rannsóknarnefndir er tekinn af allur vafi um að það sé ekki heimilt að nota upplýsingar sem einstaklingur hefur veitt nefndinni sem sönnunargagn í sakamáli sem höfðað er gegn honum.
 

10. Hvernig verður upplýsingagjöf hagað á meðan nefndin starfar?

Rannsóknarnefnd ákveður sjálf hvaða upplýsingar eða tilkynningar hún birtir opinberlega um störf sín þar til hún hefur skilað lokaskýrslu sinni. Sama gildir um aðgang að gögnum sem nefndin aflar.